TÜRK EDEBİYATININ DÖNEMLERİ

İSLAMİYET ETKİSİNDE TÜRK EDEBİYATI

b ) Divan Edebiyatı(13 - 19.yy)

"Klasik Türk Edebiyatı" olarak da tanımlanan Divan edebiyatı, Türklerin İslam kültüründen etkilenmeleri sonucu oluşturdukları bir edebiyattır. Bu edebiyat, bazı kaynaklarda "Havas Edebiyatı", "Yüksek Zümre Edebiyatı", "Saray Edebiyatı" "Eski Türk Edebiyatı" gibi adlarla da anılmaktadır. Ancak belli ilkeler çevresinde gelişen bu edebiyat, şairlerin şiirlerini "Divan" denilen yazma kitaplarda toplamalarından dolayı daha çok "Divan edebiyatı" adıyla ifade edilmektedir. Divan edebiyatı, Arap ve Fars kültürünün etkisiyle ortaya çıkmış ve gelişme göstermiştir. Bu edebiyatın ilk ürünleri olan Kutadgu Bilig, Atabet'ül Hakayık gibi eserler daha Orta Asya'da iken (11. ve 12. yüzyılda) verilmiştir. Anadolu'ya göçen Türkler Divan edebiyatını burada da sürdürmüşler, yeni eserler vermişlerdir. Divan edebiyatı 11. yüzyıldan 1860'a kadar ürünler vermiştir. Bu edebiyatta hem şiir hem düzyazı (nesir) alanında eserler vardır; ancak Divan edebiyatı, şiir ağırlıklı bir edebiyattır.

Divan Şiirinin Dönemleri

Bugün "Eski Türk Edebiyatı" adı altında Anadolu Selçuklu, Beylikler Çağı ve Osmanlı Dönemine ait "halk edebiyatı" ve "tekke edebiyatı" dışında kalan ve "klâsik Türk edebiyatı" adı da verilen edebî anlayışla meydana getirilmiş bir edebiyat kastedilir. Bu edebiyat her yönüyle örnek aldığı İran edebiyatının ve İslamî Dönem Doğu Türk edebiyatının etkisi altında XIII. yüzyıl sonlarında Anadolu'da doğmuş; Osmanlı Döneminde usta şair ve yazarlar elinde devletin siyasi, kültürel ve ekonomik gelişimine paralel olarak kendi gelişimini sürdürmüş; hatta devletin gerileme dönemlerinde bile nazımda ve nesirde mükemmel örneklerini vermeye devam ederek XIX. yüzyıl ortalarından itibaren mükemmelliğe ulaşan her sanat akımı gibi artık tarihe mal olmuş bir edebiyattır. Bu edebiyatı gelişim çizgisini ve buna bağlı olarak geçirdiği üslup farklılaşmalarını göz önünde bulundurarak başlıca üç döneme ayırmak mümkündür:

1)Genellikle medrese eğitimi görmüş, eğitimli sanatçılar tarafından oluşturulmuştur.
2)Şiirler sadeceAruz Ölçüsü ve tam kafiye kullanılmıştır.
3)Şiirlerde beyit, dörtlük ve bent kullanılmıştır.
4) Dili ağır ve sanatlıdır.Arapça-Farsça kelimeler ve tamlamalar bulunur.
5)Daha çok şiir(nazım) türlerinden eser vardır.Düzyazı(nesir) türünde eser yoktur.
6)Eserlerin toplandığı kitaplara "Divan" denir.
7)Şiirlerinde eğitimli bir kesime hitaben yazarlar.
8)Bu yüzden divan edebiyatına "Yüksek Zümre Edebiyatı" ve ya "Saray Edebiyatı" da denir.
9)Şiirlerde Osmanlıca kullanılmıştır.
10)Şiirlerde maznum adı verilen kalıplaşmış benzetmeler kullanılmıştır.
11)Daha çok tunç, zengin ve cinaslı kafiye kullanılmıştır.
12)Şiiirlerde aşk, ayrılık, sevgilinin güzellikleri, övgü, eleştiri, ahlak, ölüm, dini konular ve tasavvuf gibi konular ele alınmıştır.
13)Şiirlerde konu bütünlüğüyoktur.Bu yüzden şiirlere başlık konulmamıştır.Şiirler nazım biçimiyle, türüyle ve ya redifle isimlendirilmiştir.
14)Şiirlerde mahlas(takma ad) kullanılmıştır.
15)Şairler şiirlerinde ortak nazım biçimi kullanılmıştır.

Beyitlerle Kurulanlar:

Gazel

Kaside

Mesnevi

Müstezat

Kıta

Dörtlüklerle Kurulanlar:

Rubai

Tuyuğ

Murabba

Şarkı

Bentlerle Kurulanlar:

Musammat

Terkib-i Bent

Terci-i Bent

Tahmis

Muhammes

Divan Edebiyatı Nazım Biçimleri

Gazel

1)Divan edebiyatı en çok kullanılan nazım biçimidir.
2)Önceleri kasidenin bir bölümüyken (tegazzül) daha sonra bağımsız bir şiir biçimi olarak kullanılmıştır.
3)Nazım birimi beyittir.
4)Beyit sayısı 5-15 arasında değişir.
5)Aruz ölçüsüyle yazılır.
6)Kafiye şeması aa, ba, ca, ....... şeklindedir.
7)Aşk, şarap, sevgilinin güzellikleri anlatılır.
8)Son beyitte mahlas(takma ad) bulunur.
9)Gazelin en güzel beyitine "beytü gazel" ve ya "Şah beyit" denir.
10)Son dönemlerde didaktik(öğretici) konularda yazılır.
11)İlk beyit "matla" denir.
12)Son beyit "makta" denir.
13)Gazeller konularına göre türlere ayrılır.

-> Aşkâne Gazel :

Aşk ve aşk yüzünden çektikleri acıların anlatıldığı gazellerdir.Fuzuli bu tür şiirleriyle meşhurdur.

-> Şuhâne Gazel :

Sevgilinin fiziksel güzelliklerinin anlatıldığı gazellerdir.Nedim bu tür şiirleriyle meşhurdur.

-> Rindâne Gazel:

Şarap konusunun işlendiği gazellerdir.

-> Hikemi Gazel :

Ahlaki öğütler veren gazllerdir.Nabi bu tür şiirleriyle meşhurdur.

Kaside

1)Belirli bir amaçla yazılan şiirlerdir.Kastelmek anlamı vardır.(övgü...)
2)Genellikle din ve devlet büyüklerini övmek için yazılır.
3)Aruz ölçüsüyle ve beyit nazım birimiyle yazılır.
4)Kafiye şeması gazelle aynıdır. (aa,ba,ca....)
5)Beyit sayısı 53-99 arasında değişir.
6)İlk beyitine gazeldeki gibi "matla" denir.Ve son beyitine "makta" denir.
7)En güzel beyit "şah beyit" veya "beytül gazel" denir.
8)Şairin mahlasının bulunduğu beyite "taa beyit" denir.
9)Kasideler giriş bölümünde yapılan tasvire göre isimlendirilir.(Baharriye...)
10)Kasideler konularına göre türlere ayrılır.

Kasidenin Bölümleri:

1) Nesib(Teşbih-Giriş):

Bir tasvirin yapıldığı beyittir.(Genellikle doğa)

2) Girizgah:

Asıl konuya geçilmeden önce konuyla bağlantı kurulan bölümdür.

3) Tegazzül:

Kasideyle aynı ölçü ve kafiyede, bir gazelin söylendiği bölümdür.

4) Methiye:

Kasidenin yazılış amacının yerine getirildiği bölümdür.(övgü)

5) Fahriye:

Şairin şairliğini ve şiirini övdüğü kısımdır.(kendini övmek)

6) Dua:

Kasidenin sonunda dua edilen bölümdür.

Kasidenin Türleri:

1) Tevhid:

Allahın birliğini ve yüceliğini anlatan kasidelerdir.

2) Münacaat:

Allaha içten yakarış içeren kasidelerdir.(dua edilen)

3) Naat:

Hz.Muhammed ' i öven, ona duyulan sevgiyi anlatan kasidelerdir.

4) Methiye:

Din ve devlet büyüklerinin övüldüğü kasidelerdir.

5) Hicviye (Hiciv):

Kişilerin eleştirildiği kasidelerdir.Nef ' i, bu tür kasidelerle meşhurdur.

Mesnevi

1)Nazım birimi beyittir.
2)Beyit sayısı sınırsızdır.
3)Aruz ölçüsü kullanılır.
4)Kafiye şeması aa,bb,cc... şeklindedir.

Türk Edebiyatında Mesnevi Örnekleri

Kutb: Hüsrev ü Şirin
Yunus Emre: Risaletün Nushiyye (Nasihatlar Kitabı)
Gülşehri: Mantıkut-Tayr (Çeviridir.)
Âşık Paşa: Garipname
Hoca Mesud: Süheyl ü Nevbahar
Erzurumlu Kadı Darir: Kıssa-i Yusuf
Şeyhoğlu Mustafa: Hurşidname
Ahmedi: İskendername
Ahmed: Işkname
Ahmed Dai: Çengname
Süleyman Çelebi: Vesiletü'n Necat (Mevlid olarak bilinir.)
Şeyhi: Hüsrev ü Şirin, Harname
Cem Sultan: Cemşid ü Hurşid
Hamdullah Hamdi: Hamse
Ali Şir Nevai: Lisanüt-Tayr, Hamse
Mesihi: Edirne
Şehrengizi Cafer Çelebi: Hevesname
Revani: İşretname
Lamiî: Camî'den çeviri hamse
Kemalpaşazade: Yusuf u Züleyha
Zati: Şem ü Pervane, Ahmed ü Mahmud, Şehrengiz
Fuzuli: Leyla vü Mecnun, Beng ü Bade, Sohbetül-Esmar
Kara Fazlı: Gül ü Bülbül, Hüma, Hümayun
Taşlıcalı Yahya: Hamse
Hakani: Hilye
Gânizade Nadiri: Hamse
Nevizade Atai: Hamse Edirneli Güfti: Teşrifatü'ş-Şuara
Nabi: Hayriyye, Hayrabat , Sûrname
Sabit: Zafername, Edhem ü Hüma, Berbername ,Derename, Amr u Leys
Nahifi: Mesnevi tercümesi
Şeyh Galip: Hüsn ü Aşk
Vehbi: Lütfiyye
Fazıl: Hubanname, Zenanname, Defter-i Aşk
İzzet Molla: Mihnetkeşan, Gülşen-i Aşk

Rubai

1)Nazım birimi dörtlüktür.
2)Tek dörtlükten oluşur.
3)Aruzun 24 farklı kalıbıyla yazılır.
4)Kafiye şeması aaba 'dır.Buyüzden mani'ye benzemektedir.
5)Ölüm, hayat, hayatın anlamı gibi felsefi konularda yazılır.
6)Ömer Hayyam bu türün temsilcisidir.

Tuyuğ

1)Nazım birimi dörtlüktür.
2)Tek dörtlükten oluşur.
3)Aruzun tek bir kalıbıyla yazılır.
4)Kafiye şeması aaba 'dır.Buyüzden mani'ye ve rubai'ye benzemektedir.
5)Türklerin oluşturduğu bir nazım biçimidir.
6)Felsefi konularda işlenir ama rubaiden daha basittir.
7)Kadı Burhaneddin bu türün temsilcisidir.

Şarkı

1)Nazım birimi dörtlüktür.
2)Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır.
3)Kafiye şeması aAaA bbbA cccA... şeklindedir.(Not:A'lar nakarattır.)
4)Aşk, eğlence, geziler,bayramlar gibi konularda yazılır.
5)Nedim bu türün temsilcisidir.

Murabba

1)Nazım birimi dörtlüktür.
2)Dörtlük sayısı 4-7 arasındadır.
3)Kafiye şeması aaaa,bbba,ccca... şeklindedir.

Kıta

1)Nazım birimi beyittir.
2)Gazelden farklı olarak ilk beyitinin aa olmasıdır.
3)Kıtlar genellikle iki beyitten oluşur.

Müstezat

1)Nazım birimi beyittir.
2)Gazelin dizelerinin arasına kısa dizeler eklenmesiyle oluşur.
3)Kısa dizelere "Ziyade" denir.

Muhammes

1)Nazım birimi benttir.
2)Kafiye şeması aaaaaa,bbbba,cccca... şeklindedir.

Müseddes

1)Nazım birimi benttir.
2)Kafiye şeması aaaaaaa,bbbbba,ccccca... şeklindedir.

Terkibi bent

1)Nazım birimi benttir.
2)Bentler ararsında kullanılan vasıta beyiti hep değişir.

Terci bent

1)Nazım birimi benttir.
2)Bentler ararsında kullanılan vasıta beyiti hep aynıdır.